लक्ष्मी उप्रेती
झापा । झापा मेचीनगर —७ की ५० वर्षीय कर्मी मुन्डा करुवाका बाबु असारु मुन्डा चिया बगानमा काम गर्दागर्दै बिते । आमाको समेत सोही चिया बगानमा मजदुरी गर्दागर्दै निधन भयो । हजुरबुवाले बाचुन्जेलसम्म चिया मजदुर कै रूपमा बिताए । उनकै बाबुले बगान बसाएका थिए । बगानमा ६० वर्षसम्म सरदारी काम गर्दागर्दै उनी बिते । आज कर्मीको सिङ्गो परिवार त्यही चिया बगानमा आफ्नो भाग्य र भविष्य खोजी रहेको छ, जहाँ हिजो आफ्नो दुई पुस्ताले भाग्य र भविष्य खोज्दै गर्दा बितेर गए ।
हजुरबुवा, बाबुआमाले गर्दै आएको चिया मजदुरको काम आज उनीसँगै उनका श्रीमान् राम करुवा, चार पुस्ताका छोरा सुरज करुवाले गर्दै आएका छन् । करुवा दम्पतीका छोरी मलिना बिहे गर्नुअघि समेत चियाका बुट्टाहरूसँग कहिले चिया टिप्दै त कहिले चिया गोडमेल गर्ने काम गर्थिन । उनीहरू चार पुस्ता चिया बगानमा मजदुरका रूपमा काम गर्दै आएका छन् ।
बगानका अधिकांश मजदुरका सन्तान यो चिया बगान छाडेर अन्यत्र मजदुरी गर्न गएका छैनन् । दर्जनौँ मजदुरका तीन चार पुस्ता यहाँ काम गरिरहेका छन् । दुई दशकअघिदेखि तेस्रो चौथो पुस्ता बगानमा मजदुरी गरिरहेका छन् ।
५३ वर्षीय मुन्की करुवाका बाबु निताई करुवाको बगानमै भविष्य खोज्दा खोज्दै जीवन समाप्त भयो । आमा मातुली करुवाको उमेर समेत चिया बगानमै मजदुर गर्दा गर्दै बित्यो । अहिले उनको सिङ्गो परिवार मजदुरी मै रमाई रहेको छ । उनीहरूको भन्दा अलि फरक छ, सोही ठाउँका ४७ वर्षका राजन करुवा र लक्ष्मण करुवाको दैनिकी । दुवैले बाबुबाजेको मजदुरी पेसालाई अङ्गाले पनि आफ्नो चौथो पुस्ताका सन्तानलाई भने बेलैमा विदेश पठाए । सन्तानको राम्रो कमाई भएका कारण आफूहरूमा सन्तुष्ट मिलेको अनुभव उनी सुनाउँछन् ।
राजन आफ्नो परिवारका तीन पुस्ताका चिया मजदुर हुन् । हजुरबुबा मद करुवाले गर्दै आएको काम बाबु सञ्चरुवा करुवाले सर्लक समाए । बाबुसँगै आमा बैजयन्ती करुवा पनि चिया मजदुरका रूपमा बगानमा भर्ना भइन् । हजुरबाबु र बाबुको निधन भइसकेको छ भने राजन की आमा उमेरका कारण मजदुरी पेसाबाट अहिले अवकाश भएकी छन् । त्यही कामलाई अहिले राजन र उनकी श्रीमती सुशीलाले निरन्तरता दिर्दै आएका छन् । तर, दुई सन्तान मध्ये छोरा कतार र छोरी दुबईमा छन् । लक्ष्मणका तीन सन्तानमध्ये दुई जना विदेश र एक जना साथमै छन् । झापाको सतिघट्टा चिया बगानमा अभिभावकसँगै पढ्ने उमेरका बालबालिका पनि मजदुरका रूपमा काम गर्छन् ।
‘पुस्तौँदेखि मजदुरी गरे, थातथलो केही जोड्न सकिन,’ कर्मीले भनिन्,’ आर्थिक अवस्था कमजोर हुँदा स्कुल जाने छोरा छोरी पनि काम गर्न आउँछन् ।’ उनका छोरा सुरज र छोरी मेलिनाले १० कक्षासम्म त पढे । तर, त्यो भन्दा माथि उच्च शिक्षा पढाउन उनको परिवारले नसक्ने भएपछि दुवैले हरेक दिन बिहान चिया बगानमा पत्ती टिप्ने, खन्ने, चिया गोडमेल गर्नुको विकल्प थिएन । र, मजदुरी बाटो रोजे । दिनहुँ चिया बगानमा पत्ती नटिपे वा बगानमा काम गर्न नआए साँझ चुलो पनि नबल्ने मुन्की करुवा बताउँछिन् ।
उनका पनि एक छोरा र एक छोरी छन् । छोराछोरीले पढ्न पाएका छैनन् । उनको पनि कम दुःख छैन । अहिले छोरा छोरी नै चिया बगानमा मजदुरका रुपमा काम गर्छन् । छोरीको भने बिहे भइसकेको छ । ‘पुस्तौँ मजदुरीमै बित्यो, कहिले सुख पाइन,’ उनले भनिन् । मजदुरीबाट कमाएको रुपैयाँ घर व्यवहार चलाउनमै खर्च हुने गरेको उनले सुनाइन् त्यही भएर पढाई छाडेर छोरा छोरीलाई समेत आफूसँगै मजदुरीमै ल्याएको सुनाउँछिन् । जति नै दुःख गरे पनि यी मजदुरहरूले सुखको श्वास फेर्न कहिल्यै नपाएको गुनासो गरेका छन् । बगानले दिएको थोरै जग्गामा सानो कटेरो बनाएर बढो दुःख कष्ट गरेर बस्नु परेको पीडा उनीहरूको छ ।
‘दिनभरि काम गरेर थाकेको शरीरलाई राम्ररी आराम दिन सकिँदैन ’मुन्कीले भनिन्‘आकाशबाट खसेको पानीलाई छानोले रोक्न सक्दैनन्, रातभरि भाडा थापेर रात कटाउनु पर्छ । छानोले न घाम छेक्छ न पानी, यस्तै छ नि हामी मजदुरको जिन्दगानी ।’
नेपाल स्वतन्त्र चिया मजदुर युनियनका पूर्व केन्द्रीय सदस्य रामचन्द्र अधिकारीका अनुसार सतिघट्टा चिया बगानमा करिब डेढदेखि दुई सय मजदुर छन् । उनीहरू तीन चार पुस्तादेखि मजदुरी गर्दै आएका छन् । तर, पनि सबैको जीवनस्तर खासै माथि उठ्न सकेको छैन । ‘हजुरबाबुले पनि यसै गरी, बाबुआमाले पनि त्यही काम गरे, हामीले पनि यसैलाई निरन्तरता दिनुपर्छ भन्ने सोचका कारण पनि आज पुस्तौँ पुस्तादेखि चिया मजदुरमै छन्’ –अधिकारीले भने । केही परिवारका चार पुस्ताले समेत मजदुरी गरेको अभिलेख भेट्न सकिने अधिकारीको भनाई छ । एकै परिवारका चार जनासम्म अहिले बगानमा मजदुरी गर्दै आएका छन्, ।
एक रुपैयाँको ज्याला
राजनका हजुरबुवाले काम गर्दा उनको ज्याला १ रुपैयाँ ५० पैसा थियो । तेस्रो पुस्ताको रुपमा १७ वर्षको उमेरदेखि चिया बगानमा मजदुरी गर्दै आएका राजनको जीवनमा पनि खासै परिवर्तन आउन नसकेको पीडा उनी सुनाउँछन् । उनको सुरुका ज्याला १० रुपैयाँ थियो । ‘घरको आर्थिक अवस्था कमजोर थियो, खान लगाउन नै धौ–धौ, थियो । पढ्न सकिएन । अनि बाबु बाजेले जे काम गरे त्यसैलाई निरन्तरता दिन थालियो ’ उनले भने ।
‘अहिले पो दैनिक ४ सय ३५ रुपैयाँ ज्याला भयो । सुरुमा त थिएन । मैले २ रुपैयाँ ५० पैसा हाजिरा हुँदादेखि काम गरेको हुँ । अहिले ४ सय ३५ भए पनि काम भएको दिनको मात्र हाजिरा पाइन्छ । घर चलाउन निक्कै समस्या भएको. छ । ’ यो चिया बगान यहाँका मजदुरका सन्तानका लागि लागि वैदेशिक रोजगारी मुलुक झैं भएको राजनले बताए । बगानमा काम गरेर कर्मी परिवारका सबैको गरेर सातामा सात हजार पाँच सय रुपैयाँ आउँछ । यो कमाइले घर खर्च राम्रो चलेको भए पनि भने जस्तो घर बनाउन नसकेको भनाई छ । चिया बगानमा कार्यरत मजदुरलाई आर्थिक रूपमा जीवन चलाउन समस्या भएको छ ।
तत्कालीन प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर राणाले १९२० सालमा चीन भ्रमणबाट फर्कने क्रममा चियाको बिउ उपहारमा ल्याएका थिए । त्यसयता ब्रिटिस सरकारको इष्ट इन्डिया कम्पनीमार्फत दार्जिलिङको विभिन्न पहाडी भागमा चियाको खेती भएको थियो । दार्जिलिङको चियाको खेती हेरेर नेपालको पहाडी क्षेत्र सर्वप्रथम इलाममा चिया रोपण गरिएको थियो । त्यसपछि पाँचथर, ताप्लेजुङ र धनकुटामा चियाको खेती गर्न सुरु गरेको तथ्याङ्क छ ।
इलाममा तीन हजार तीन सय ९३ हेक्टरमा चिया खेती हुँदै आएको छ भने झापामा सात हजार एक सय ९५ हेक्टरमा चिया खेती हुँदै आएको छ । झापामा एक हजार ६ सय भन्दा बढी चिया बगान रहेका छन् ।
